ΠΑΙΔΟΤΟΠΟΣ

ΔΗΜ. ΣΧ. ΕΜΠΡΟΣΝΕΡΟΥ ΑΠΟΚΟΡΩΝΟΥ

ΜΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΡΗΤΙΚΕΣ ΛΕΞΕΙΣ 

Καλοί µου φίλοι, καλό Σαββατοκύριακο!
∆είγµατα (κείµενα και εικόνες) από ένα ιδιαίτερα επιµεληµένο µεγάλου σχήµατος 4/σέλιδο έντυπο µε τίτλο ‘‘Κρητικές κουβέντες’’ (Χορηγία: Ασφάλειες ΜΕΓΑΛΑΚΑΚΗ) που κυκλοφορήθηκε µε τη λήξη της σχολικής χρονιάς 2023 - 24, από το 2/θ ∆ηµ. Σχ. Εµπρόσνερου Αποκορώνου, φιλοξενούνται στον σηµερινό Παιδότοπο. Να ‘ναι καλά ο και γνωστός στους αναγνώστες της στήλης διευθυντής του Μανόλης Τζιλιβάκης που επιµένει µαζί µε τους κατοίκους του όµορφου αυτού χωριού να το κρατούν ανοιχτό και ζωντανό που µε πληροφόρησε σχετικά και µου το έδωσε. Αυτό κι αν είναι δώρο! «Τις λέξεις µας και τα µάτια σας» είναι σαν να τον ακούω να λέει στα Μπρονιεριτάκια…
Να συγχαρώ και τον ίδιο και τους συναδέλφους του που επιµένουν να λειτουργούν τη ∆ασκαλοσύνη και µε αυτόν τον τρόπο...
Σας χαιρετώ µε αγάπη όλους!
Βαγγέλης Θ. Κακατσάκης δάσκαλος - λογοτέχνης

 

 

Από τα κείμενα της εργασίας

Η παρούσα εργασία έγινε για την ντοπιολαλιά του Αποκόρωνα το σχολικό έτος 2023-2024 με τους μαθητές των Ε΄ και Στ΄ τάξεων του σχολειού μας: Ειρήνη Γιανναράκη του Γεωργίου,Ειρήνη Γιανναράκη του Αντωνίου,τον απίθανο σκιτσογράφο μας Λεωνίδα Μοχλάκη, Φιόνα Ντόλιχ, Παναγιώτη και Βαγγελιώ Κουργιαλιδάκη, Μανούσο Κονταράκη και Σάββα Ντόλιχ. Από πάνω τους το άγρυπνο μάτι του δασκάλου Τζιλιβάκη Εμμανουήλ… Βαθύτατες ευχαριστίες στον κύριο Παύλο Μεγαλακάκη που μας έδωσε την ευκαιρία η εργασία μας να έχει τη μορφή που έχετε στα χέρια σας.

*

Ξεκίνησε σαν μια αστεία κουβέντα στο Μάθημα της Γλώσσας μεταξύ μαθητών και εκπαιδευτικών από διάφορα μέρη της Ελλάδας. Έτσι σκεφτήκαμε να καταγράψουμε τις 100 πιο συχνές λέξεις της ντοπιολαλιάς της περιοχής Εμπρόσνερου Αποκορώνου Χανίων, αντιπροσωπευτικές για το δυτικοκρητικό γλωσσικό ιδίωμα. Στην ερμηνεία μας βοήθησε το λεξικό του Αντωνίου Ξανθινάκη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2001

Οι 55 από τις 100 κρητικές λέξεις

Αίγα=κατσίκα «Άμε ν΄αρμέξεις τσοι αίγες»

Αμπώχνω= σπρώχνω, «Μη με ξαναμπώξεις γιατί θα σε ραβδίσω»

Αναντρανίζω= ανασηκώνομαι, «Αναντράνισε λιγάκι και μην καμπουριάζεις»

Βεντέμα= μεγάλη παραγωγή καρπού, « Μεγάλη βεντέτα έχουνε οφέτος οι ελιές μας».

Βόλακας = μεγάλη πέτρα, «Από τη μπόρα γέμισε βολάκους ο δρόμος».

Βούι= βόδι, «Ο κύρης μου έσφαξε το βούι μας».

Γαέρνω=επιστρέφω, «Εγάηρα αργά από τα χωράφια».

Γιάντα=γιατί, «Γιάντα δεν έφερες προσφάι».

Γιουρουντώ=ορμάω για επίθεση, «Μου γιουρούντηξε ένας σκύλος».

Γλακώ=τρέχω, «Γλάκα να πιάσεις τα ωζά που εφύγανε».

Γούζιομαι=παραπονιέμαι ενοχλητικά, «Μη γούζιεσαι όλη την ώρα».

Γροικώ=ακούω, «Δε γροικάς που σου μιλώ;».

Διάλε ντο γεις = απολύτως κανένας ,Έπήγα στο σπίτι ντου μα δεν ήτονε διάλε ντο γεις.

Δέτης= έκταση γης που ενώνει δύο χωράφια που είναι σε διαφορετικό ύψος.

Εδά=τώρα, «Έλα εδά, όι σε δέκα ώρες».

Είντα = Τι, ερωτηματική αντωνυμία ,»Είντα κάνεις κουμπάρο;;;»

Έχνη=ζώα (γενικά), «Σήμερα είναι η σειρά μου να πάω στα έχνη».

Ζουρίδα=νυφίτσα, «Άκουσα τσοι φωνές τση ζουρίδας».

Ζυγώχνω=διώχνω μακριά, «Εζυγωξάντονε, γιατί με ενοχλούσε».

Θέτω=ξαπλώνω να κοιμηθώ, «Θέσε γερά γερά γιατί είναι ώρα σου».

Θωρώ=βλέπω, «Θώριε μπροστά σου, μπουνταλά!».

Κατέω= γνωρίζω, «Το κατέω πως έχω μιαν τρύπια τζέπη».

Κάτης=γάτος, «Με τσαφούνισε ένας άγριος κάτης».

Κούκλης= πετεινός, «Ο κούκλης μας με τζίμπησε».

Κουκούγερος= μασκαράς τις Αποκριες, «Να ντυθούμε κουκουγέροι απόψε;».

Κουλούκι = σκυλάκι, «Εκουτσάθηκε το κουλούκι μου».

Κουράδι= κοπάδι ζώων, «Το κουράδι μου βοσκά στο χωράφι».

Λαλώ= κινούμαι,προχωρώ, «Λάλιε μπρε συ πιο γρήγορα γιατί θα φτάσουμε αύριο!!!».

Μαμούνα=μικρό έντομο, «Μέσα στην κουφάλα του δένδρου κρύβεται μια μαμούνα».

Μπαλωθιές= πυροβολισμοί, «Ακούω μπαλωθιές στα χωράφια».

Μπεγίρι= το άλογο, «Μην πηδολογάς σα ντο μπεγίρι».

Μπέμπω= στέλνω, «Μπέψε ντονε στο μπακάλη».

Μικιός (μιτσός)= ο μικρός, «Είναι πολλά μικιός ακόμα»

Ντερμιτζής=σιδεράς, «Επήγα την τσάπα στο ντερμιτζή και μου την έφτιαξε».

Ξανοίγω=κοιτάζω επίμονα, «΄Ηντα ξανοίγεις, μπρε».

Ξα σου= κάνε ό,τι θέλεις (στην εξουσία σου), «Δεν διάβασα σήμερα. Ξα σου!».

Ξετσιλακώνω= πλακώνω και λιώνω, «Παραπάτησα και ξετσιλάκωσα όλες τσοι ντομάτες».

Οζά=ζώα, «Μάζωξε τα οζά σου να μην κάνουν ζημιές στις ελιές μου».

Ολιά=λιγάκι, «Πεινάω μια ολιά».

Ολόγρος=εντελώς βρεγμένος, «Όφου,άλλαξε ρούχα κι είσαι ολόγρος».

Όξω=έξω, «Έβγα όξω γλήγορα».

Παπουτσόσυκα=φραγκόσυκα, «Ω τα παντέρμα τα παπουτσόσυκα ωραία που’ ναι».

Παρακατσεύγω=παρακολουθώ κρυφά, «Επαρακάτσευε από την κλειδαρότρυπα».

Ποθές=πουθενά, «Πού πάεις; Ποθές σου λέω!».

Πορίζω=βγαίνω έξω, «Πόρισε όξω γλήγορα!».Πόρος=η είσοδος σε ένα μέρος.

Ρίφι=το μικρό κατσικάκι, «πηδολογά συνέχεια ντο ρίφι».

Σκληρίζω= στριγκλίζω ,»Μην σκληρίζεις σα να σε σφάζουνε».

Στέξου=σταμάτα, «Στέξου μια στιγμή να σου πω».

Στιβάνι= κρητική παραδοσιακή ανδρική μπότα, «Μην πετάς τα στιβάνια σου όπου βρεις».

Τάξε μου=τάχα μου, «Ήρθε,τάξε μου πως θέλει να μου μιλήσει».

Τερεζής = φραγκοράφτης, «Επαράγγειλα του τερεζή ένα νέο κουστούμι».

Τροζάθηκα=τρελάθηκα, «Ετροζάθηκα από τη χαρά μου όντε τον είδα».

Φιλιότσος = βαφτισιμιός, «Αγόρασες δώρο του φιλιότσου σου;».

Φκαιρέζω = αδειάζω ,»Εκφαίρεσε τσ’ ελιές σ΄ένα τζουβάλι».

Φυρομυαλίζω= χάνω το μυαλό μου, «Εφυρομυάλισε τάξε μου και κάνει τροζάδες».

Χιλετζιάρης=ζαβολιάρης, «Μην είσαι χιλετζιάρης, αλλιώς δεν σε ξαναπαίζω!».

Χοχλακίζω=βράζω, «Βάλε τα μακαρόνια,δε θωρείς το νερό που χοχλακίζει;».

Αντί επιλόγου

Κάθε βδομάδα, μια συγκεκριμένη μέρα, την ώρα της Γλώσσας τα παιδιά "φέρναν" από το σπίτι τους ρωτώντας τα μεγαλύτερα μέλη της οικογένειάς τους μια κρητική λέξη που την καταγράφαμε στον υπολογιστή. Επιτόπου γινόταν μια πρώτη ... διαλογή αφού πολλές λέξεις λέγονται και σε όλη την Ελλάδα και δεν αποτελούν μόνο μέρος της ντοπιολαλιάς του νησιού μας… Όταν μαζέψαμε 110 λέξεις αρχίσαμε να συγκρίνουμε την ερμηνεία που δίναν οι γονείς ή οι παππούδες με αυτή που υπάρχει στο λεξικό του Ξανθινάκη... Μετα σκεφτήκαμε προτάσεις που να περιέχουν μέσα την κάθε λέξη με Κρητικό "χρώμα" φυσικά… Βγάλαμε στο τέλος και τις περισσευούμενες και έτοιμη η εργασία! Μανόλης Τζιλιβάκης, δάσκαλος , διευθυντής του Σχολείου

Χανιώτικα νέα (20 Ιουλίου 2024) 

https://www.haniotika-nea.gr/paidotopos-mia-ergasia-gia-tis-kritikes-lexeis/