ΟΠΩΣ ΤΟ ΨΩΜΙ

ΚΙΒΩΤΟΣ ΑΡΧΕΤΥΠΙΚΗΣ ΚΑΙ ΥΠΕΡΧΡΟΝΙΚΗΣ ΚΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ 

Η ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΒΑΓΓΕΛΗ Θ. ΚΑΚΑΤΣΑΚΗ

(Η ομιλία της Στέλλας Αλιγιζάκη* στην παρουσίαση της ποιητικής συλλογής "Όπως το ψωμἰ" του Βαγγέλη Θ. Κακατσάκη, στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων, στις 5 Μαίου 2018)

Εισαγωγή

Κυρίες και κύριοι, έχουμε την ευτυχία να ζούμε στην Ελλάδα, στη χώρα της ποίησης. Εδώ είναι που θεωρούμε αυτή τη μαγική τέχνη του λόγου εισιτήριο για σαγηνευτικά ταξίδια.  Αν, μάλιστα,  η ποίηση αυτή είναι αυθόρμητη, ζωντανή, διεγερτική και άμεση, τότε μας ξεναγεί στον κόσμο της ανθρώπινης ευαισθησίας και των αγνών ανθρώπινων συναισθημάτων. Μας αποκαλύπτει τις πτυχές τους και μάς  παρασύρει όπου η σκέψη και το θυμικό του ανθρώπου, οι αισθήσεις και η φαντασία του μπορούν να διεισδύσουν.

Ένα τέτοιο ταξίδι μάς προσφέρει άλλη μια φορά με τη νέα ποιητική του συλλογή, για την οποία μιλάμε σήμερα, ο Β. Κακατσάκης. Ο ποιητής, άνθρωπος απλός, οικείος προς όλους, δάσκαλος για όσους ευτύχησαν να τον γνωρίσουν εντός και εκτός των σχολικών τειχών, είναι, βέβαια, και ο χρονογράφος της Χανιώτικης καθημερινότητας και των «Χανιώτικων Νέων», ο λεπτός παρατηρητής, ο πανταχού παρών υποστηρικτής των πολιτιστικών δρωμένων της πόλης μας, ο παθιασμένος με τον τόπο του και την ιστορία, ο προσεκτικός θεματοφύλακας των κρητικών παραδόσεων, της συλλογικής μνήμης, των ηθών του τόπου μας, αλλά κι ο πρεσβευτής τους λόγω της ευρείας αναγνωρισιμότητάς του πολύ έξω από την πόλη και το νησί μας.

Η αισθαντική βιωματικότητα και οι ανεξίτηλες στον ευαίσθητο ψυχισμό του μνήμες, ζυμώνονται με τη  συν – κινητική θέαση της επικαιρότητας και  τροφοδοτούν άλλη μια φορά την έμπνευση, για να αποτυπωθούν με το λόγο, τον ποιητικό λόγο. Όλη αυτή η πνευματική διεργασία διεγείρεται από τη συναίσθηση του προσωπικού ανομολόγητου χρέους του όχι μόνο σε όσους συνόδευσαν την πορεία του στη ζωή στη νεότητα, αλλά και στους συγκαιρινούς του.  Γι αυτούς κυρίως, για όλους εμάς,  «αποκρυσταλλώνει με τον λόγο του, σαν όραμα και σαν ακρόαμα, το «α» της όποιας αγωνίας του για τα γιγνόμενα», όπως ο ίδιος ομολογεί..

Μόνος, ανέστιος, ανυπόδητος και πένης, απορημένος και άπορος, σ’ έναν κόσμο που μόνο αγγελικά δεν είναι (ούτε ήταν, ούτε θα ‘ναι) πλασμένος,  ο ποιητής στην αντίληψή του Βαγγέλη Κακατσάκη ανατέμνει την πνευματική του υπόσταση, εντρυφά στα έγκατα της ψυχής και της μνήμης του , για να «ποιήσει» το δική του προσφορά, «άρτο» και «πρόσφορο», αναγκαίο για τη ζωή των ανθρώπων, που δεν ζουν μηχανικά και τυχαία, αλλά βιώνουν  με πάθος και ευθύνη τη δική τους θητεία στον κόσμο της ανάγκης. Χειροποίητα ποιήματα από καρδιάς σαν τα ψωμιά,  μάς προσφέρονται έτοιμα «από το φούρνο», όπως υποβλητικά εξεικονίζει η Αγγέλα Μάλμου στο εξώφυλλο του βιβλίου.

Ο Ποιητής   και η ποίηση

Καθετί εξαιρετικό μοιάζει ποίημα στην αντίληψή του Βαγγέλη Κακατσάκη ∙  και είναι ποίημα, αν ποιείται με αγάπη και διάθεση αυθόρμητης, ανυστερόβουλης προσφοράς.  Ποιήτρια η μάνα για τα παιδιά της, όταν ο ψυχικός δεσμός επιτρέπει την εξιδανίκευση και την αποτύπωση της μοναδικότητας, το βίωμα της αυθεντικότητας και της συναισθηματικής ταύτισης. Μοιάζει περισσότερο με ποιήτρια, όταν πια τα παιδιά βιώνουν το ρόλο του γονιού, οπότε έχουν κάθε λόγο να αφιερώσουν το δικό τους  ψωμί στους συνεχιστές της οικογενειακής ζωής και παράδοσης. Έτσι ίσως δικαιολογείται η αφιέρωση του ποιητή στους γιους του.  

Ψωμί το ποίημα της μάνας μου, ποίημα όπως το δικό της , «άρτον που καρδίαν ανθρώπου στηρίζει»,  θέλω το ποίημα που γράφω.  Αναφέρει στο οπισθόφυλλο ο ποιητής, αναδεικνύοντας τις αξίες και τις αρχές που η μητρική δωρεά κατέστησε οικείες και το ασυνείδητο 58 κατέγραψε σε άδηλες στιγμές, για να ανασυρθεί από  την προσωπική έμπνευση και να πυροδοτήσει τη λογοτεχνική γραφίδα. Εργαλεία έκφρασης και αποτύπωσης των ιδεών ή συναισθημάτων περισσότερο τα αισθήματα και λιγότερο οι λέξεις, δίχως βάρος στα εργαστήρια του ποιητή» 32

Τότε είναι που περισσότερο τονίζεται η συγγένειά του με τη φύση, με τα πουλιά ( Σχέση ποιητή και πουλιών καρακάξα 32, σπουργίτι 35),  με το φως (Πιστεύω στην παντοκρατορία του φωτός 62, 37), με τα λουλούδια, ειδικά τα γιασεμιά, τα συμβολικά συνδυασμένα με την πόλη μας άνθη που «πολύ αγάπησαν την ομορφιά». Η επικοινωνία με τα στοιχεία της φύσης γίνεται με τις αισθήσεις. «Πατρίδες του ποιητή οι αισθήσεις του, πατρίδα του ποιητή η καρδιά του»…35. Οι αισθήσεις  αποτυπώνουν εμπειρίες και όνειρα στο πρώτο ενικό  … 55 και αναζητούν ωδές και οδούς για την «Ιθάκη», όπως ονομάζει την ποίηση του. 53

Οι εμπειρίες, τα βιώματα, οι συγκινήσεις προκύπτουν συχνά από τις προσωπικές δραστηριότητες ενός ευαισθητοποιημένου δασκάλου, όταν γράφει για όλα τα παιδιά του κόσμου που τα μάτια τους κυβερνά η σοροκάδα, ντυμένα με το βαθύ γαλάζιο της θάλασσας  65 . Ταυτοχρόνως  γνωρίζει καλά το χρησμό της αιώνιας Πυθίας, της σαρκοφάγου, κατά τη ρήση της Κικής Δημουλά. Έτσι «επιστρέφει στον ίσκιο του κυπαρισσιού του. Σταυροδένει  τις μνήμες με τις ρίζες … για να προετοιμάζει την αναχώρησή του 68 , χωρίς όμως αυτό να τον οδηγεί στην παραίτηση ούτε στη φυγομαχία.

Αντιθέτως καλεί: «Να αντισταθούμε «κόντρα στους ανέμους των καιρών, με σύμμαχο τον ήλιο, ν’ αντισταθούμε … χρησιμοποιώντας ο καθείς τα όπλα του, ν’ αντισταθούμε!  49  Πρόκειται για μια ποίηση  γεμάτη από οικουμενικά και πανανθρώπινα μηνύματα, γι’ αυτό και γεμάτη από επαναστατικές δυνάμεις διαποτισμένη από τον πόνο των βιοπαλαιστών και των αγωνιστών της ζωής.

Θεματικές

Βέβαια, η ζωή της καθημερινότητας είναι πολύ φυσικό να αντικατοπτρίζεται στα κείμενα ενός χρονογράφου, ενός συγγραφέα, πολύ περισσότερο ενός ευαίσθητου ποιητή. Έτσι η ζωή στην πλατεία 19, αποκαλύπτει την αγωνία των αστέγων, το φόβο των ανέργων, 25, τις σκηνές της επαιτείας, το δράμα της προσφυγιάς 28 , τον κόπο και τον ιδρώτα στο τέλος της ζωής του κουρασμένου, αλλά περήφανου,  φουρνάρη 16.

Ο ποιητής, «ψυχή ραγισμένη εκ κατασκευής ο αληθινός ποιητής» , συχνά θλιμμένος, ποτέ θλιβερός  43 , χαίρεται τη φύση, παρατηρεί  «το τριαντάφυλλο να καλημερίζει τον ήλιο» 45 , διεγείρει τις αισθήσεις του τις έναστρες νύχτες «των αστεριών, των αηδονιών, των λουλουδιών , …  των υψωμένων χεριών». 44  Παρατηρεί τον Καντηλανάφτη Χρόνο, άμεση παραπομπή στα καβαφικά κεριά. Ανάβει κερί στο μανουάλι της θύμησης 60 , τιμά τους μεγάλους ποιητές με το δικό του τρόπο, αφουγκράζεται τα  Τιτιβίσματα χελιδονιών 46, που κουβαλούν την άνοιξη… 47 και ομολογεί : «τις καταιγίδες δεν τις φοβάμαι, το ψιλόβροχο τρέμω … το ψιλόβροχο της μοναξιάς μου».  61

Οι συναισθηματικές αδυναμίες του δεν αποκρύπτονται : η αφιέρωση της ποιητικής συλλογής, η αντίστοιχη σημείωση σε επιλεγμένα ποιήματα άλλοτε ανασύρει την κοινωνική ευαισθησία και άλλοτε αποκαλύπτει απόκρυφες ή ομολογημένες  αγάπες, : «επιμένω να ταξιδεύω στη θάλασσα των ματιών σου»  65 σιγοψιθυρίζει στη συνοδοιπόρο της ζωής του.  ( Στην Ευδοκία).

Λαογραφικά θέματα

Τα λαογραφικά θέματα καθιστούν  την ποίηση του Β. Κακατσάκη  κιβωτό αρχετυπικής και υπερχρονικής «κρητικότητας».  Ο ίδιος αναφέρει συχνά την αγάπη του για τα δημοτικά τραγούδια, που τον διδάσκουν και τον εμπνέουν. Κατά περίπτωση αυτοσχέδια τα εμπλουτίζει σε εξαιρετικές περιστάσεις, με προσωπική έμπνευση και σεβασμό ανυπόκριτο.

Εξωκοσμικά, πνευματικά όντα, όπως τα τελώνια 14 (δαιμονικά όντα προικισμένα με πολύ μεταμορφωτική δύναμη), , η συνάντηση με τις ψυχές των φευγάτων μας, που η γλυκοποταμίδα συναντά στου ουρανού το δώμα… 66 , το Πρωτομαγιάτικο στεφάνι 17, με τους συμβολισμούς και την υπερφυσική επιρροή του στα ανθρώπινα πράγματα, η Πινακωτή 27 , το λαϊκό παιχνίδι της κρητικής παράδοσης , που συμβολοποιεί τη βαρήκοη Ευρώπη επιβεβαιώνουν την αξιοποίηση του λαογραφικού θησαυροφυλακίου  ως αστείρευτης πηγής θεμάτων και αξιών, μηνυμάτων και μυστηρίων για τον ευαίσθητο ποιητή.

Η υπερχρονική συνέχεια του κρητικού πολιτισμού προφανώς τροφοδοτεί τη μνήμη. Είναι όμως στενά συνυφασμένη με τον κόσμο της θρησκευτικής πίστης και των αξιών της, χωρίς  να διστάζει να καυτηριάσει τις εγκόσμιες παραφωνίες της. Άλλωστε  παλιός ο προβληματισμός του ποιητή γι’ αυτή τη μανιχαϊστική συνύπαρξη του καλού και του κακού ήδη από την Καζοβάρ. Το δίλημμα είναι ποιο απ’ τα δυο υπερασπιζόμαστε τόσο στην ιδιωτική μας οδό όσο και στον δημόσιο βίο μας. Πολύ περισσότερο στις μέρες μας που Κάθε μέρα είναι Μεγάλη Παρασκευή, καθώς όπου και να κοιτάξουμε γύρω μας βλέπουμε  παντού σταυρωμένους 23 

Θρησκευτικός  Ποιητής

«Ενα καρυδότσουφλο στο χέρι του Θεού είμαι, τίποτε λιγότερο και τίποτε περισσότερο, σκέφτομαι, και συνειδητοποιώ ότι καμιά αγωνία για το “πού”, το “πότε”, το “πώς” και το “τι” δεν έχω.»  γράφει αλλού ο ποιητής, εκφράζοντας τη φιλοσοφία, που διαπνέει όλη την πνευματική παραγωγή του. Είναι αλήθεια ότι και στην πρόσφατη ποιητική συλλογή οι θρησκευτικοί συμβολισμοί, οι προβληματισμοί για το υπερφυσικό και το εγκόσμιο πάθος, η χριστιανική ορολογία και κοσμοαντίληψη αποτυπώνονται με παρρησία.

       Κορυφαία η συσχέτιση του ποιητή με το Σίμωνα τον Κυρηναίο, «Αίροντα την οδύνη του σύμπαντος κόσμου», εκούσια συμπάσχει με όλους όσους υποφέρουν, δίνοντας το σχετικό χριστιανικό μήνυμα.  Η αντίληψή του για το ρόλο της εκκλησίας και των προκαθημένων της εκφράζεται περίτρανα στο θαυμασμό του Αρχιεπισκόπου Κρήτης, που τον ταυτίζει με το «μας» , το γνώρισμα της κοινότητας των ανθρώπων , των μαρτυρίων και των προβλημάτων τους αρωγός….48

Η συναγωνιστική αντίληψη, η σύμπλευση με το φτωχό και τον κατατρεγμένο, με κάθε εκδήλωση του ανθρώπινου πάθους, μορφοποιείται στην προσευχή των αστέγων 24 και αναζητά τις συνδηλώσεις των θείων στα εγκόσμια. Η άγαμη  μητέρα γίνεται μικρή Παναγιά, οι μωρές παρθένες αναζητούν τη λύτρωση, ενώ η χριστοήθεια διδάσκει το δέος στην Αγία Λιτότητα 50 και η αίσθηση της χάριτος επιτάσσει τον ψαλμό: Δόξα τω Θεώ πάντων ένεκεν 58 Έτσι καθημερινά στις δραστηριότητες της ζωής  ο Χριστός χάνεται, βρίσκεται και κρίνεται  39 σε χρόνο ενεστώτα.

Η γλώσσα, σχήματα λόγου και γραμματικά τεχνάσματα

Η σύγχρονη ελληνική ποίηση έχει τη δική της γραμματική πρόσληψη στην ποιητική γραφή πολλών ποιητών της νεότερης εποχής. Ο Βαγγέλης Κακατσάκης μεγάλο μέρος της ιδιαιτερότητας της ποιητικής του γραφής στηρίζει στην ιδιότυπη διαχείριση των λέξεων, προσφέροντας «παχνηδίσματα», όπως εύστοχα είπε ο Γιώργος Κουβαράς, που τον χαρακτήρισε  «Κολόμβο κάθε κρυμμένης  λεκτικής  ομορφιάς, γλωσσοκεντρικό και λεξιμανή».

Πράγματι, η αναστροφή των λέξεων και των εννοιών, η τεχνασματική επιλογή μεταγραφής της ανορθόγραφης λεκτικής ταυτότητας σε τούτη την ποιητική συλλογή,  είναι  συχνά ευρηματική και στη συγκεκριμένη ποίηση εμπνευσμένη ∙ μοναδική πηγή πρωτότυπων δημιουργικών προσλήψεων. Έτσι οι ωδές ανοίγουν οδούς, που διοχετεύουν τα όρια και τα όνειρα του ποιητή. 36  Στο εργαστήρι του «κενές και καινές περιεχομένου λέξεις , δίχως βάρος….»   32  καταχωρούνται για να οικοδομήσουν τον ποιητικό λόγο και κόσμο, να διακοσμήσουν την ποιητική κατασκευή με αισθητική αξία, που δεν βασίζεται μόνο στην τέχνη του λόγου, μα και σ’ αυτήν της μουσικής, καθώς και στη διέγερση όλων των αισθήσεων…

Τα ομόηχα διευκολύνουν τους ποιητικούς συνειρμούς και οδηγούν σε υπαινικτικά καταγραφόμενες ιστορίες καθημερινής δυστυχίας και κυνηγιού της ζωής και του θανάτου, όταν σκεφτούμε τη Λέσβο ή τη Λαμπεντούζα. 28  Οι γραμματικοί και γλωσσικοί όροι προσδιορίζουν το περίβλημα για τη διείσδυση στο μαγευτικό χώρο της γλωσσικού μυστηρίου, συμβολικά απεικονισμένου με αναγωγές και υπομνήσεις βαρύνοντος πολιτικού μηνύματος και αυστηρής κριτικής. Έτσι μπορεί η παρτίδα να καθορίζει τη μοίρα της πατρίδας, μόνο με την εναλλαγή οδοντικών και υγρών συμφώνων. 18

Και τότε είναι που έρχεται η αγωνία του πατριώτη να χωρέσει στην ιστορία το «αν», με αλλαγές ρόλων και αρμοδιοτήτων….31 ,  να βάλει στα χέρια τα μαχαίρια (Μάχαιρα  και μαχαίρα, χέρι και χέρα 38), να απαντήσει ανώφελα ερωτήσεις ρητορικές (Ρητορικές ερωτήσεις 15 Ερωτήσεις – απαντήσεις) εύκολες και δύσκολες. 30 , να κάνει την καρδιά του καμπάνα, φωτιά, βρύση, ρόδο, χέρι 67, να επιλέξει τον τρόπο παρέμβασης του με την  κραυγή ή τη Σιωπή σ. 12, εκείνη τη σιωπή που στην ποίηση του Γιάννη Ρίτσου φοράει ξυλοπάπουτσα.  

Άλλωστε πώς να γραφτεί ορθογραφημένα η κραυγή του επαίτη που κοινοποιεί την πείνα του 26 σε έναν κόσμο που πετάει στα σκουπίδια χιλιάδες περιττά αποκτήματα; Πώς να χωρέσει στα λεξικά και στα εγχειρίδια γλωσσικής διδασκαλίας η «Μάνα»  όνομα ουσιαστικό, γένους θηλυκού, αριθμού ενικού πτώσεως κλητικής,  63 αντιπροσωπευτικό για όλα τα μέρη του λόγου σε διαφορετικές μορφές και τύπους, επιφώνημα για όλες τις χρήσεις ; 63

Τα ρήματα έχουν το δικό τους βάρος, αλλά βεβαίως στον ποιητικό λόγο  «στο πρώτο ενικό κρίνονται όλα …» 55.  Οι χρόνοι τους υπερβαίνουν το γραμματικό χαρακτηρισμό τους κι από το παρελθόν πηδούν στο παρόν και στο μέλλον, ενώ συχνά  φαίνεται το χθες και το σήμερο ντυμένα έτσι που να μην ξεχωρίζουν… 56  

Μπορεί  η διαχρονικότητα και η διακειμενικότητα  να είναι η μοίρα του ανθρώπινου φιλοσοφικού και ποιητικού προβληματισμού, ωστόσο έτσι στην ποίηση διανοίγεται μια «τέταρτη διάσταση», που αποτελεί πρόταση  μιας άλλης δυνατότητας.  Αυτή την άλλη δυνατότητα, την πρόταση για έναν άλλο κόσμο ο ποιητής προσπαθεί να τη χωρέσει σε λέξεις και συμφυρμούς, σε παρατηρήσεις και εξωκοσμικούς ανασυνδυασμούς.  Το πάλλευκο Α από την αναγέννηση, παραπέμπει στην ανανέωση, στην αναμόρφωση , στην αναδημιουργία, αλλά και στην προσδοκώμενη Ανάσταση.  41

Επίλογος

Σε συνέντευξη του στην Αργυρώ Μουντάκη ο Βαγγέλης Κακατσάκης είχε εξομολογηθεί «Θα ήθελα, ύστερα από 50 χρόνια, να μην πω περισσότερα, να υπάρχουν άνθρωποι που, όταν συναντούν κάποιο ποίημά μου, να συγκινούνται.» Γιατί  «καλή ποίηση είναι η ποίηση που μας συγκινεί, που μας ξαφνιάζει, μας αιφνιδιάζει ευχάριστα, μας προσκαλεί σε διάλογο διαρκείας.»

Πράγματι  όπως έλεγε ο Τόμας  Έλλιοτ η ποίηση είναι το αμάξι της συγκίνησης , γιατί ποίηση δίχως συγκίνηση δεν υπάρχει και το μεγάλο πραγματικά άξιο ποιητικό έργο είναι αυτό που έχει τη δύναμη να συγκινεί τον κάθε άνθρωπο, στην  κάθε εποχή και στην κάθε κοινωνία. Τον κάθε άνθρωπο, τον φτωχό ή τον πλούσιο, τον απλό ή τον διανοούμενο, για τον οποίο ο ποιητικός τούτος Άρτος είναι τροφή ευλογημένη και αναντικατάστατη.

Σας ευχαριστώ πολύ, όλους εσάς και τον ποιητή για την εξαιρετική τιμή  της εδώ συμμετοχής μου. 

* Ένα από τα καντούνια της Πνευματικής Κρήτης η φιλόλογος ιστορικός Στέλλα Αλιγιζάκη. Τιμή, τιμή μεγάλη για μένα που δέχθηκε και μάλιστα με ενθουσιασμό να είναι η μια από τις δυο ομιλήτριες  (η υπέροχη επίσης φιλόλογος και ατιδήμαρχος Χανίων Βαρβάρα Περράκη ήταν η άλλη) στην παρουσίαση της ποιητικής μου συλλογής, που έγινε στις 5. 5. 2018 στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων. Την ευχαριστώ από καρδιάς! Υπόχρεος στην αγάπη σου, Στέλλα!